یک پروژه آینده نگاری چگونه ارزیابی می‌شود و مثلث آینده نگاری چه نقشی دارد؟

اجازه بدهید پرسشم را ساده تر بیان کنم:

چطور متوجه شویم که یک پژوهش آینده نگارانه به خوبی انجام شده است؟

پر واضح است که نمی‌توانیم منتظر آینده باشیم و بعد به ارزیابی این مسئله بپردازیم که چقدر از گزاره‌هایی که در مورد آینده صادر کرده‌ایم صادق بوده‌اند یا چقدر از این گزاره‌ها با پیش‌بینی‌های ما هم‌خوانی داشته‌اند. ما برای این آینده نگاری را انجام می‌دهیم که از نتایج آن در زمان حال و برای تصمیمات امروزمان استفاده کنیم، در غیر این صورت اساساً چرا پرداختن به آینده باید مهم باشد؟!

مثلث آینده نگاری ابزاری برای اعتبارسنجی پروژه‎‌های آینده نگاری

با این وجود هم‌چنان همه ما اذعان داریم که باید راهی برای تشخیص اعتبار یک پروژه آینده نگاری وجود داشته باشد. من نیز بر همین عقیده‌ام و در این نوشتار کوشیده‌ام تا معیاری برای ارزیابی اعتبار و موفقیت یک پروژه آینده نگاری به دست دهم.

نخست باید یک مسئله را روشن کنم که آن‌چه مدنظر من است کلیت یک پژوهش آینده نگارانه است. لذا برای مثال اگر در این قسم پژوهش‌ها از روش مصاحبه برای جمع‌آوری داده‌های میدانی و یا از یک روش آماری مکمل بهره‌گیری شده است، اعتبارسنجی و استانداردسازی این روش‌ها بر همان منوالی است که در متون علمی و برای این روش‌ها وجود دارد.
اما برای اعتباربخشی به یک پژوهش آینده نگاری، توجه شما را به یک مثلث ساده و بسیار کاربردی جلب می‌کنم؛

مثلث آینده نگاری سه وجه دارد. وجه اول تفکر در مورد آینده (thinking the future) است.‌ ما پروژه‌های آینده نگاری را با فکر کردن به آینده‌ها شروع می‌کنیم. در این‌جا آینده پژوهی به ما کمک می‌کند. به زعم سهیل عنایت‌الله آینده ‌پژوهی مطالعه نظام‌مند آینده‌های ممکن، محتمل و مرجح، دیدگاه‌ها، جهان‌بینی‌ها و اسطوره‌های بنیادین هر آینده است.

نوشته مرتبط: انواع آینده پژوهی از نگاه سهیل عنایت الله

آن‌گاه حاصل مطالعات آینده پژوهانه و افکارمان را با دیگران به اشتراک می‌گذاریم (Debating the future) تا وجه دوم مثلث حاصل شود. این نکته بسیار حائز اهمیت است که بسیاری از گوشه‌های پنهان آینده از طریق گفتگو و ارتباط بین ذی‌نفعان و متخصصان آشکار شود. بدون گفتگو، صحبت از آینده نگاری بیهوده است و درست به همین دلیل است که قسمت عمده‌ای از روش‌های پرکاربرد آینده نگاری مبتنی بر روش‌های مشارکتی‌اند.

پس از فکر کردن و گفتگو در مورد آینده به آخرین وجه از مثلث آینده نگاری می‌رسیم. در این مرحله، ما به ساختن آینده (shaping the future) مشغول می‌شویم، بدین معنی که برنامه‌هایی برای امروز و اقداماتی معطوف به عمل طراحی می‌کنیم. دقت کنید که ساختن آینده چگونه در تلاش و برنامه‌ریزی‌های امروز ما منعکس می‌شود. وقتی می‌گوییم به ساختن آینده مشغولیم یعنی امروز داریم دسته‌ای از اقدامات خاص را انجام می‌دهیم.

تفاوت آینده پژوهی و آینده نگاری

تفاوت اساسی میان مفاهیم آینده پژوهی و آینده نگاری در همین وجه است. آینده پژوهی به دنبال ایجاد شناخت از آینده است، اما التزام عملی به ساختن آینده ندارد. در واقع آینده پژوهی اندیشیدن به آینده و صحبت در مورد آینده است اما قصدی برای عمل کردن ندارد. گویی ما در کتابخانه جمع شده باشیم به آینده‌ها فکر کنیم، در مورد آینده‌ها پژوهش کنیم، با یکدیگر در مورد آینده‌ها گفتگو کنیم و بعد از یک گفتگوی شیرین، هر کسی به سراغ کار خود برود.

اما آینده نگاری التزام عملی به ساختن آینده دارد. یعنی بعد از اندیشیدن و گفتگو در مورد آینده، باید به یک سؤال اساسی جواب بدهد و آن سؤال این است که: «خوب حالا چه باید کرد؟».

خلاصه کلام آن‌که اگر این سه وجه در پروژه‌ای به خوبی صورت پذیرفت، آن‌گاه باید آن را به عنوان یک پروژه آینده نگاری خوب و موفق به حساب آورد. هر کدام از سه وجه آینده نگاری، روش‌هایی دارند. برای مثال در مرحله فکر کردن در مورد آینده ممکن است ما از روش های پویش و پایش محیطی و تحلیل روند و یا تحلیل علائم ضعیف استفاده کنیم.

نوشته مرتبط: روشی در پویش محیطی

ممکن است در مرحله گفتگو در مورد آینده از روش دلفی و یا کارگاه‌های آینده استفاده کنیم.

نوشته مرتبط: کارگاه آینده

و ممکن است در مرحله ساخت آینده از روش آزمایشگاه آینده یا تفکر طراحی استفاده کنیم.

در ویدیوی کوتاه زیر که طرحی از خلاقیت و هنر فائزه هاتف نیا است، خلاصه‌ای دیدنی از مثلث آینده به تصویر کشیده شده است.
ضمن تشکر از فائزه برای هنر و درک مثال زدنیش در آینده پژوهی، شما را به دیدن و به اشتراک گذاشتن آن دعوت می‌کنم.