هر جامعهای، یک قانون اساسی نانوشته و نامرئی دارد. این قانون، نه بر روی کاغذ، بلکه در ذهن جمعی شهروندانش حک شده است و به عمیقترین پرسشهای هویتی آن پاسخ میدهد: «ما که هستیم؟»، «به چه جامعهای میخواهیم تبدیل شویم؟» و «چگونه به آنجا خواهیم رسید؟». این قانون اساسی پنهان، چشماندازهای مشترک ما از یک آینده مطلوب را تعریف کرده و نقشی را که علم و فناوری باید در تحقق آن ایفا کند، مشخص میسازد. در دنیای آینده پژوهی، این نیروی قدرتمند و شکلدهنده، تخیلات جامعهشناختی- تکنولوژیک (Sociotechnical Imaginaries) نامیده میشود. این مفهوم به ما کمک میکند تا بفهمیم آینده یک مسیر جبری و از پیش تعیینشده نیست، بلکه یک پروژه فرهنگی و سیاسی است که توسط داستانها و آرزوهای جمعی ما ساخته میشود. این مقاله، به کاوش در این مفهوم جذاب میپردازد و نشان میدهد که چگونه این «قانون اساسی نانوشته»، همه چیز را، از سیاستهای انرژی ملی گرفته تا هویت فردی ما، شکل میدهد. برای آشنایی با مبانی این حوزه، مطالعه نوشتار آینده پژوهی چیست؟ میتواند نقطه شروع خوبی باشد.
رمزگشایی از قانون اساسی نانوشته: تخیلات جامعهشناختی- تکنولوژیک چیستند؟
این مفهوم که برای اولین بار توسط پژوهشگرانی چون جاسانوف (Jasanoff, Sheila) معرفی شد، به «چشماندازهای جمعی، نهادینهشده و عمومی از آیندههای مطلوب» اشاره دارد که توسط درک مشترک ما از زندگی اجتماعی و با حمایت علم و فناوری به پیش برده میشوند. این تعریف پیچیده را میتوان سادهتر کرد: تخیلات جامعهشناختی- تکنولوژیک، داستانهای قدرتمندی هستند که یک جامعه درباره آینده خود میگوید و در آن، فناوری نقش قهرمان اصلی را بازی میکند.
نکته کلیدی در این مفهوم، ایده «هم-آفرینی» (Co-production) است. جامعه و فناوری در یک چرخه بیپایان، یکدیگر را خلق و بازآفرینی میکنند. چشمانداز ما از یک «شهر هوشمند»، نوع هوش مصنوعی را که توسعه میدهیم، شکل میدهد و به نوبه خود، پیشرفت هوش مصنوعی، تصور ما از یک شهر هوشمند را دگرگون میکند. برای مثال، «خیال» آمریکایی از عصر اتمی با «خیال» آلمانی پس از فاجعه چرنوبیل کاملاً متفاوت بود. این دو «قانون اساسی نانوشته» متفاوت، به دو مسیر کاملاً متفاوت در سیاستگذاری انرژی منجر شدند.
چهار اصل قانون اساسی آینده: ابعاد تحلیلی تخیلات
برای تحلیل این قوانین اساسی نانوشته، میتوانیم به چهار اصل یا بُعد کلیدی توجه کنیم:
۱. اصل حکومت (Political Regimes): نظامهای سیاسی مختلف، تخیلات متفاوتی را پرورش میدهند. یک دموکراسی ممکن است بر مشارکت شهروندان در آینده فناوری تأکید کند، در حالی که یک دولت تکنوکرات ممکن است توسعه را از بالا به پایین و با تکیه بر متخصصان هدایت نماید.
۲. اصل زمان (Time): این تخیلات ، چرخه عمر دارند. آنها متولد میشوند (اغلب از یک دیدگاه فردی)، در نهادها و فرهنگ جامعه ریشه میدوانند (نهادینه میشوند)، با مقاومت و نقدهای اجتماعی روبرو میشوند و در نهایت ممکن است به زمینهها و فضاهای جدیدی گسترش یابند یا حتی با ظهور تخیلات جدید، از بین بروند.
۳. اصل فضا (Space): یک خیال، وقتی از یک کشور به کشور دیگر سفر میکند، تغییر شکل میدهد. برای مثال، مدل نوآوری دانشگاه MIT در آمریکا، وقتی به پرتغال یا سنگاپور «صادر» شد، برای پاسخ به نیازها و هویتهای ملی متفاوت، به شکلهای کاملاً جدیدی بازتفسیر شد.
۴. اصل هویت (Identity): این تخیلات به شدت با هویت جمعی ما گره خوردهاند. چشمانداز یک «ملت فناور» یا یک «جامعه سبز»، بخشی از داستانی است که ما درباره خودمان تعریف میکنیم.
فراتر از متن اصلی: چگونه این مفهوم در عمل تکامل یافته است؟
این مفهوم در طول زمان ثابت نمانده و توسط پژوهشگران در رشتههای مختلف تکامل یافته است. امروزه تحلیلها فراتر رفته و به موضوعات جدیدی میپردازند. برای مثال، پژوهشگران رابطه بین «چشماندازهای» کوچک و نوپا با «تخیلات » بزرگ و نهادینهشده را بررسی میکنند تا بفهمند چگونه یک ایده جدید به یک باور ملی تبدیل میشود. این فرآیند بخشی از تلاش برای تبدیل ایدههای نو به واقعیت است که در نوشتار نوآوری مبتنی بر آیندهنگاری: راهنمای ساختن آینده و رشد پایدار کسبوکار به آن پرداخته شده است.
چرا خواندن این قانون اساسی نانوشته اهمیت دارد؟
در نهایت، درک این قوانین اساسی نانوشته، اولین قدم برای بازنویسی آگاهانه آنهاست. تخیلات جامعهشناختی- تکنولوژیک ابزاری قدرتمند در آینده پژوهی هستند، زیرا به ما نشان میدهند که آینده یک سرنوشت محتوم فناورانه نیست، بلکه یک پروژه سیاسی، فرهنگی و قابل بحث است. با آشکار کردن این «قوانین نانوشته»، ما میتوانیم فضایی برای گفتگوهای دموکراتیکتر درباره اینکه چه نوع آیندهای را واقعاً میخواهیم و چه نقشی برای فناوری در آن قائل هستیم، باز کنیم. این، جوهره یک آینده نگاری انتقادی و مسئولانه است که به ما قدرت میدهد تا به جای پذیرش منفعلانه داستانهای دیگران، خودمان نویسندگان داستان آینده جمعیمان باشیم.
منبع : Shaping the future: A conceptual review of sociotechnical imaginaries
دیدگاهتان را بنویسید