اگر یک خوره فناوری باشید و یکی از هنرهای شما دنبال کردن اخبار دنیای فناوری باشد، با من هم عقیده‌­اید که دو فناوری «واقعیت مجازی» و «واقعیت افزوده» گل سر سبد خبرهای فناوری در دنیای امروزند. از کاربردهای آن‌ها در طراحی بازی‌های کامپیوتری گرفته تا کاربردهای پزشکی و شبیه سازی و نظامی و تبلیغات و … ، انگار مصرانه به دنبال تحمیل سبک جدیدی از زندگی به ما هستند.

ارزش AR و VR

برای آن‌که ارزش این فناوری را بهتر درک کنیم، بهتر است یک مثال عددی بزنم. استارت آپِ (Oculus VR) که در زمینه واقعیت مجازی به فعالیت می‌پردازد، در سال ۲۰۱۲، شروع به فعالیت کرد و در سال ۲۰۱۴ به ارزش ۲ میلیارد دلار توسط فیس‌بوک خریداری شد، تا عکس پالمر لوکی، مؤسس ۲۲ ساله این شرکت کوچک، روی جلد مجله فوربس نقش ببندد.

تنها در سه ماهه­ اول سال ۲۰۱۶، سرمایه‌گذاران چیزی حدود ۱.۱ میلیارد دلار در زمینه توسعه این فناوری‌ها هزینه کرده‌اند. هزینه‌هایی بدون درآمد و در بازاری مبهم و ناواضح. این‌ها البته نشانه خوبی است که سال ۲۰۱۶ طلیعه گسترش این فناوری‌ها و نزدیک کردن آن‌ها به مصارف و کاربری نهایی است. این مسئله حتی‌القمدور در دنیای هنر هفتم قابل پی‌گیری است. برای مثال تجربه واقعیت مجازی از فیلم مریخی (The Martian) تا پایان سال جاری میلادی بر روی سه دستگاه HTC Vive، oculus Rift و Samsung Gear VR قابل استفاده خواهد بود و این مسئله یعنی انقلابی در صنعت سرگرمی.

گستردگی AR و VR

از سوی دیگر، باید مسئله گستردگی این فناوری را در نظر آورد. اگر تا قبل از این تنها تعداد کمی از مردم تجربه استفاده از واقعیت مجازی را داشته­‌اند، اما از سال ۲۰۱۶، این تعداد به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش پیدا خواهد کرد. برای مثال سامسونگ اعلام کرده است که خریداران گوشی هوشمند گلکسی S7 و یا S7 Edge می‌توانند یک دستگاه واقعیت مجازی Gera VR را به صورت رایگان دریافت کنند. دستگاهی که در ارتباط با گوشی هوشمند، آن را به یک هدست واقعیت مجازی تبدیل می‌کند. هم‌چنین شرکت‌های بزرگی چون نیویورک تایمز، کوکا کولا، مک دونالد و … از فناوری ارزان گوگل کاردبورد (google cardboard) برای استفاده رایگان مشتریانشان استفاده می‌کنند. (برای آشنایی بیشتر با این فناوری اینجا را بخوانید).

آینده‌ی AR و VR

اما با وجود عطش نسبت به این فناوری، هنوز زود است که بتوانیم با اطمینان نسبت به آینده آن اظهار نظر کنیم. ممکن است بودجه‌های تخصیصی به پروژه‌های تحقیق و توسعه در زمینه واقعیت مجازی کاهش یابند و شرکت‌های بزرگی مانند فیس بوک و سامسونگ در این حوزه خاص، عقب نشینی کنند. با این وجود و با اینکه نمی‌توانیم نسبت به میزان گستردگی و عمق نفوذ این فناوری در جنبه‌های مختلف بازار پیش‌بینی درستی داشته باشیم، اما نسبت به یک نکته می‌توان با اطمینان بیشتری سخن گفت و آن تأثیر شگرف این فناوری در نحوه یادگیری ماست. دلیل این ادعا هم ساده است:

«واقعیت مجازی فقط یک فناوری نیست، بلکه یک رسانه است.»

بگذارید کمی متأملانه تر این ادعا را بررسی کنیم. تا سال ۲۰۲۰ بیش از ۷۰ درصد از مردم جهان گوشی هوشمند خواهند داشت. این به معنی این خواهد بود که دسترسی به دیگران و ارتباطات انسانی گسترش فراوانی خواهد یافت و با تلاشی که کمپانی‌های بزرگی مانند IBM و گوگل در جهت بهبود سیستم‌های ترجمه خود انجام می‌دهند، فاصله زبانی کاهش و ارتباطات گسترده‌تر نیز خواهد شد. اما این مسئله در حوزه آموزش و بخصوص بحث دموکراتیزه کردن آموزش چه تأثیری خواهد داشت؟

AR و VR در سیستم آموزش

اگر مبنای قضاوت ما، تجربه کنونی ما از سیستم آموزش و پرورش کشور باشد که در آن شکاف دسترسی به امکانات آموزشی آیینه‌ای از شکاف درآمدی است، اوضاع به گونه‌ای دیگر است. ساختار کلاسیک کلاس درس را می‌توان به یک صحنه تئاتر، شبیه دانست که در‌ آن معلم بر روی سن، دانش را عرضه و دانش‌آموزان مانند تماشاگران تئاتر آن را دریافت می‌کنند. صحنه‌های تئاتر تکرار نمی‌شوند و همان مطلب را همان دانش‌آموز در همان لحظه بایستی فرا بگیرد. بنابراین، این سیستم تنها برای برخی از یادگیرندگان کار می‌کند و بقیه آن‌ها مثل آن دانش‌آموزانی که با صحبت کردن مشکل دارند و یا نمی‌توانند از عهده درک برخی از آموزه‌های معلم خود در همان لحظه بر بیایند را به حال خود وا می‌گذارد.

اما با ورود فناوری‌های مدرن در آموزش، دیگر لازم نیست که همه دانش‌آموزان همه چیز را در یک زمان و تحت یک فرایند یاد بگیرند. یادگیرندگان به زودی قادر خواهند بود که الگوهای خودشان را در یادگیری شکل دهند و با سرعتی که برای آنها مناسب است، یاد بگیرند و نکته‌ مهم این است که بدانیم که واقعیت مجازی یک رسانه بسیار مناسب برای انجام این کار است.

اما برای طرفداری از این عقیده باید به یک سوال دیگر نیز پاسخ دهیم. سؤال اینجاست که در چندین سال گذشته به وفور وسایل کمک آموزشی مانند فیلم‌ها، کتاب‌های الکترونیکی، بازی‌های کامپیوتری و غیره وارد بازار آموزش شده‌اند و نقش خود را برای بهبود فرایند یادگیری ایفا کرده‌اند. با این وجود، واقعیت مجازی چه برتری نسبت به چنین مواردی دارد؟

برتری AR و VR در امر آموزش

برای پاسخ به این سوال، ما پای مفهوم خلاقیت و کنجکاوی را وسط می‌کشیم.

دسترسی به اطلاعات برای آموزش کافی نیست. خلاقیت نیز لازم است. انسان‌ها باید برای یادگیری برانگیخته شوند. درواقع تفاوت بین کسانی که یاد می‌گیرند و کسانی که یاد نمی‌گیرند به اندازه زیادی مربوط به سطح کنجکاوی آن‌هاست. تحقیقات علوم اعصاب در دانشگاه کالیفرنیا نشان می‌دهد که وقتی در مراحل یادگیری نسبت به چیزی کنجکاو می‌شویم، مغز ما مقداری دوپامین آزاد می‌کند که باعث توجه بیشتر ما و بالا رفتن سطح به یادسپاری ما می‌شود. به واقع نکته مهم این است که کنجکاوی باعث بهبود حافظه ما می‌شود.

شاید اگر کمی به دوران تحصیل خود نگاه کنیم این نکته برای ما هم اتفاق افتاده باشد، معلم‌های خسته کننده و معلم‌های انگیزه‌دهنده. مباحث کدام درس، بیشتر در ذهن شما باقی مانده است؟ معلمی را تصور کنید که بدون هیچ تلاشی برای ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان خود، صرفاً سعی در انتقال مطالب کتاب به کلاس دارد و نیز معلمی را تصور کنید که با کمک ذهن‌انگیزی، ایجاد پرسش و کنجکاو کردن دانش آموزان سعی در انتقال مفاهیم دارد، کدام کلاس آموزنده‌تر است؟!

اما حتی اگر از نعمت چنین معلمان فرهیخته‌ای برخوردار باشیم، در نهایت این موجود نازنین می‌تواند بهترین تأثیرگذاری را در کلاس‌های با حداکثر ۲۵ دانش آموز داشته باشد.

در چند سال اخیر کتاب‌های آنلاین و ویدیوهای آموزشی نیز به معلم‌ها در آموزش کمک زیادی کرده‌اند و به نسبت می‌توانند به صورت گسترده‌تری به کار روند، اما این ابزارها نمی‌توانند انگیزاننده و تعاملی باشند. آنها از عهده شبیه‌سازی و تصویرسازی بر نمی‌آیند. برای آن‌که اهمیت تصویرسازی در فرایند ایجاد انگیزه و کنجکاوی و در نهایت یادگیری درک شود، بگذارید دوباره به دوران تحصیل خود برگردیم.

احتمالاً با من هم عقیده باشید که برخی از مباحث مانند شیمی را خیلی سخت می‌توان جذاب و انگیزاننده درس داد. به نظر می رسد که یک رشته بی‌پایان از مولکول‌ها و اتم‌ها وجود دارند که باید آنها را یاد گرفت (هنوز تلخی به یادسپاری جدول مندلیف در ذهنم هست). با وجود این سختی، شیمی از جمله آن موضوعاتی است که پتانسیل بالایی برای جذاب شدن دارد. مطالعه بر روی ساخت بلوک‌هایی از مواد و فهم اینکه چگونه اتم ها و مولکول‌ها برای ساختن موادی که اطراف ما هستند، کنار هم قرار می‌گیرند، یک نمونه عالی و جذاب برای دیدن دنیای پیرامون ماست.

اما در کلاس‌های درس علوم محض مانند شیمی، زیست شناسی و فیزیک، مباحث بدون در نظر گرفتن زمینه‌های آن‌ها ارائه می‌شوند. بنابراین یادگیرنده داستان ما باید انبوهی از ساختارهای مولکولی، سلول‌ها یا اجزای فیزیکی، خواص آن‌ها و احتمالاً برخی فرمول‌های ریاضی در مورد آن‌ها را به خاطر بسپارد، بدون آن‌که بتواند آن‌ها را تجسم کرده و از آن‌ها تصویری در ذهن داشته باشد. در اینجا کنجکاوی بروز نخواهد کرد. دانش‌آموزان خوب حفظ می کنند و دانش‌آموزان بد متنفر می شوند.

حالا این روش را به عنوان یک روش جایگزین تصور کنید:

یادگیری موثر با AR و VR

 واقعیت مجازی به احسان دانش آموز سال چهارم دبستان این امکان را می‌دهد که یک مولکول آب را در فضا و محیط خودش دنبال کند. وقتی این مولوکول به وسیله نور خورشید گرم می‌شود، بخار می‌شود و بالا می‌رود. او می‌بیند که چطور این مولکول آب به ابرها ملحق می‌شود و به وسیله باد به بالای جنگل‌ها برده می‌شود و می‌بیند که چطور مولکول‌های آب، کنار هم جمع می‌شوند تا یک قطره باران را تشکیل دهند و از ابرها فرو بریزند. در تمامی این سفر علمی، حس کنجکاوی احسان برانگیخته می‌شود.

اگر من در بالا، مثال احسان را به درستی نوشته باشم، پس کلماتی که در بالا نوشتم حتماً شما را وارد فضای تصویرسازی کرده است (شما هم احتمالاً یک سفر ذهنی خیلی کوتاه داشتید یا حداقل چند نماد از این چرخه، مانند قطره، باران و ابر از ذهن شما گذشته است). این نشان می‌دهد که چطور ما با خواندن یک کتاب یاد می‌گیریم. در واقع نشان‌دهنده فرایند یادگیری، حین مطالعه متن است. ما یک مجموعه نشانه‌ها، نمادها و ایده‌ها را از متن دریافت کرده و آنها را به تصاویر ذهنی قابل فهم تبدیل کرده و به مفهوم‌پردازی اطلاعات در ذهن خود می‌پردازیم. سپس، ما یادگیری خود را با دنبال کردن کنجکاوی‌هایمان پی می‌گیریم، مفاهیم را در هم می‌آمیزیم، و مفاهیم جدیدی در ذهن خود خلق می‌کنیم.

بنابراین هرقدر در فرایند یادگیری، امکان تصویرسازی بیشتر باشد، کنجکاوی‌ها بیشتر برانگیخته شده و یادگیری موثرتری اتفاق خواهد افتاد. نکته اصلی و ادعای مهم این نوشتار نیز در همین مسئله نهفته است که واقعیت مجازی به عنوان یک فناوری – رسانه، امکان تصویرسازی مفاهیم را از هر زمانی در تاریخ بهتر فراهم خواهد کرد. نسل آینده کلاس‌های آموزشی، مجهز به فناوری واقعیت مجازی خواهند بود. در آینده‌ای نه چندان دور، نیازی نیست دانش‌آموزانی که در کلاس زیست شناسی نشسته‌اند، برای فهم جریان خون در بدن یک جاندار به عکس‌های زمخت کتاب زل بزنند، آن‌ها با کمک فناوری واقعیت مجازی در درون رگ‌های جاندار حرکت خواهند کرد و دانش‌آموزان درس فیزیک، برای فهم کیهان به ساده‌ترین مثال از منظومه شمسی که روی تابلو کشیده شده باشد، بسنده نخواهند کرد. آن‌ها شانس این را خواهند داشت که بر روی مریخ فرود بیایند و شرایط جوی آنجا را جلوی چشمان خود داشته باشند.

ویدیو زیر چاشنی نوشتار بالا در فهم آینده آموزش است.