در ادامه نوشته پیشین، در این نوشتار به نحوه برگزاری کارگاه آینده پژوهی پرداخته شده است. این نوشته نیز ترجمه‌ای است از کتاب مبانی آینده پژوهی اثر وندل بل.

کارگاه آینده پژوهی ابزاری ساده است که ـ بدون در نظر گرفتن وقت شرکت‌کننده‌ها ـ کم‌ترین هزینه را به دنبال دارد. هرجا که مردم کاستی‌هایی را تشخیص دهند و در پی یافتن راه ­حلی برای آن‌ها باشند، و هرجا که مردم بتوانند گردهم جمع شوند و درباره آینده با یکدیگر گفت‌ و گو کنند، می ­تواند محل برگزاری یکی از کارگاه‌­های آینده باشد.

مهیا شدن برای کارگاه آینده، نیازمند تصمیم­‌گیری درباه موضوع و گزینش پانزده تا بیست و پنج شرکت‌ کننده است. مکانی نیز برای برگزاری کارگاه در نظر بگیرید؛ اگر بتوانید در این مکان، صندلی‌ها را به شکل ­نیم‌ دایره در کنار یکدیگر بچینید، بسیار آرمانی خواهد بود. چندین برگ کاغذ بزرگ و نوار چسب تهیه کنید؛ کاغذ‌ها را بر دیوار محل گردهمایی بچسبانید و در کنار آن‌ها نوشت‌افزار قرار دهید. در جریان برگزاری کارگاه، دیدگاه‌ها و پیشنهادهای افراد را در قالب جملاتی کوتاه، ثبت و نگهداری کنید؛ البته این جملات را درشت بنویسید تا برای همگان قابل دیدن باشند (می­توان از گچ و تخته‌سیاه به عنوان جایگزین یا مکمل کاغذ‌­ها استفاده کرد). افزون بر این، وجود ماشین تحریر یا رایانه برای فهرست کردن نکات بیان شده و نیز وجود دستگاه کپی برای توزیع این فهرست در میان شرکت‌کنندگان، سودمند خواهد بود.

 

کارگاه، علاوه بر شرکت‌کننده‌ها، به تسهیل‌گر (Facilitator) یا رهبر گروه نیز نیاز دارد؛ فردی که اهداف و مراحل گوناگون کارگاه را بشناسد و در صورت نیاز، برای ایجاد انگیزه و تحرک، پرسش‌هایی مطرح کند و کارگاه را در پیمودن مراحل مختلف، رو به جلو هدایت نماید. با آغاز کارگاه، تسهیل‌گر از همه شرکت‌کنندگان می‌خواهد که خود را معرفی کنند و می‌کوشد تا فضایی غیررسمی و آزاد به وجود آورد؛ فضایی که پذیرای دیدگاه‌‌های تمامی حاضران باشد. سپس او، کوتاه و مختصر، پیشینه، روش‌ها و اهداف کارگاه‌های آینده را تشریح می‌کند و با اشاره به سه مرحله پیش رو (که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم)، یک یا دو نمونه از موفقیت‌های کارگاه‌های پیشین را برای شرکت‌کنندگان بازگو می‌کند.تسهیل‌گر، پس از آن، با بیان مشکل خاص و اهداف ویژه کارگاه مورد نظر، درون‌‌مایه و موضوع اصلی مورد بحث در کارگاه را توضیح می‌دهد. افزون بر این، تسهیل‌گر به عنوان راهنمایی تجربی برای پشت سرگذاشتن سه مرحله کارگاه، جدولی زمانی، مشابه نمونه ارائه شده، طراحی و به حاضران عرضه می‌کند. سه روز، فرصت مناسبی برای برگزاری هر کارگاه است؛ هرچند، می‌توان برای برگزاری کارگاهی کوتاه (و حتی یک‌روزه) مراحل را فشرده‌تر یا برای طولانی شدن کارگاه، آن‌ها را مفصل‌تر اجرا کرد:

هر یک از این مراحل، برای تحقق اهدافی متفاوت طراحی شده‌اند. در مرحله نقد، تسهیل‌گر از شرکت‌کننده‌ها درباره علل و عوامل ناراحتی و ناخرسندی آن‌ها می‌پرسد. به این ترتیب، شرکت‌کننده‌ها، بیش از پیش مشکل مورد بحث را تبیین و تشریح می‌کنند. در ادامه، تسهیل‌گر از حاضران می­‌خواهد تا تمامی ویژگی‌های ناخوشایند مشکل را بازگو نمایند. آن‌ها نارضایتی‌های خود را می‌گویند؛ از جمله احساس خود را ـ که اگر از مشکل مورد بحث، احساس خطر کرده باشند، اغلب خشم و نومیدی است ـ به زبان می‌آورند. در این مرحله، تمامی موضوع‌ها و مسایل قابل نقد درباره شرایط کنونی یا طرح ­های پیشنهادی برای آینده، مطرح می‌­شوند. از حاضران خواسته می‌شود تا به اختصار، دیدگاه‌های خود را بر روی کاغذهای نصب شده به دیوار، یادداشت کنند.

رفته رفته با کاهش تعداد شکایت‌ها و تکراری شدن آن‌ها، تسهیل‌گر به سراغ برگه‌­ها می‌رود و از شرکت‌کننده‌ها می‌خواهد که در دسته‌بندی مطالب و شناسایی هرگونه ارتباط احتمالی میان آن‌ها، با او همراه شوند. این کار با هدف دسته‌­بندی و سازمان‌دهی یافته‌ها در قالب خوشه‌هایی مرکب از مشکلات مشابه انجام می‌گیرد. سپس، حاضران با رأی‌گیری یا تخصیص امتیاز به خوشه‌های گوناگون، حوزه‌هایی از مشکلات را که بیشتر مورد توجه قرار دارند، برای بررسی بیشتر بر می‌‌گزینند.

پس از آن، مرحله رؤیا‌پردازی آغاز می‌­شود. بسیار سودمند خواهد بود اگر این مرحله را با بیان ناخرسندی‌ها و مشکلات مطرح شده در مرحله نقد، البته در قالبی سازنده، آغاز کنیم. برای مثال، نبود فضای کافی برای بازی کودکان به وجود فضای کافی برای بازی کودکان و هراس از پیاده‌روی در سطح شهر به احساس امنیت و لذت، به هنگام پیاده‌روی در خیابان‌های اطراف تبدیل شود. به این ترتیب، بی‌درنگ، حال و هوای بحث از نامطلوب به مطلوب تغییر خواهد کرد.

در این بخش، کارگاه در حقیقت، نوعی جلسه توفان ذهنی خواهد بود که در آن، از حاضران خواسته می­شود تا خیال‌پرداز، نوآور و مبتکر باشند. آن‌ها باید واقعیت و تمامی تنگناهای عملی مربوط به آن را از ذهن، دور کنند و چنین بیانگارند که همه چیز امکان‌پذیر است؛ باید از بند روال‌های ثابت ذهنی خود رها شوند و به پدیده‌های نیاندیشیدنی، بیاندیشند؛ آن‌ها باید راه را بر آرزوها، رؤیاها، خواسته ­ها و خیال‌پردازی‌های خود بگشایند. با طرح پرسش‌هایی درباره راه ­حل ­های بدیل تازه برای از میان برداشتن مشکلات، از حاضران خواسته می‌شود تا با توجه به موضوع بحث، به این پرسش، پاسخ دهند که اگر امکان انتخاب داشتند، کدام آینده را ترجیح می‌دادند؟

ایده ­ها، حتی اگر نامحتمل و ناممکن نیز به نظر برسند، از حاضران پذیرفته می ­شوند. همانند مرحله پیشین، گفت‌ و گو­ها ثبت و نگهداری، و ایده­ ها نیز، البته به اختصار، در برگه‌ها یادداشت می­ شوند. باید حاضران را به تقویت پیشنهادهای خود ترغیب کرد و از آن‌ها خواست تا بر پایه ایده ­های گذشته، پیشنهادهای تازه‌ای مطرح نمایند. در هر کارگاه، شاید در بازه‌ای تقریباً سی دقیقه‌ای، حدود یک‌ صد پیشنهاد ارایه شود. یافته‌ها را باید دوباره، بررسی، تشریح، ترکیب و دسته‌­بندی کرد و سرانجام با رأی­ گیری (معمولاً هر شرکت‌کننده، امتیازی را برای پیشنهاد­های گوناگون در نظر می‌گیرد)، چند پیشنهاد برای بحث بیشتر در مرحله بعد برگزیده می‌شوند.

در آغاز مرحله اجرا، تسهیل‌گر، نتایج مرحله دوم را به طور خلاصه بازگو می‌کند. باید توجه داشت که این یافته‌ها، در حقیقت امیدهایی بسیار سازنده (اما اغلب به ظاهر) ناشدنی، آرمان‌گرایانه و آفرینش‌گرانه درباره آینده و نیز راه‌حل هایی بسیار مطلوب برای مشکلاتِ مطرح شده در مرحله نقد هستند. پس از آن، تسهیل‌گر از حاضران می ­خواهد تا با واقعیت‌ها روبرو شوند: کدام یک از راه ­حل ­های پیشنهاد شده در مرحله رؤیا‌پردازی، اجرایی هستند (یا می­ توان آن‌ها را قابل اجرا کرد)؟، برای به ثمر رسیدن این راه­ حل‌ها در عمل، چه کارهایی می­ توان انجام داد؟، کدام موانع پیش ‌رو قرار دارند و چگونه می‌توان آن‌ها را از میان برداشت؟

از آن‌جا که در این مرحله، حاضران قصد دارند با حذف پیشنهادهای دور از واقعیت، برای تحقق اهداف مطلوب خود، راهبردها و تاکتیک‌های ویژه‌ای بیافرینند؛ رایزنی با کارشناسان و کنکاش برای یافتن واقعیت‌ها، به بخشی از مرحله اجرا تبدیل شده است. نتیجه این تلاش، برنامه‌ای برای اقدام خواهد بود؛ طرحی اجرایی که در آن، برخی از ایده‌های به ظاهر غیر منطقیِ مطرح شده در مرحله رؤیا‌پردازی، به امکان‌هایی واقعی مبدل شده‌اند.

پس از پایان کارگاه، امکان برگزاری چندین مرحله تکمیلی دیگر نیز وجود دارد. برخی افراد به تهیه گزارش می‌پردازند. این گزارش برای تمامی شرکت‌کننده‌ها فرستاده و از آن‌ها خواسته می‌شود که گزارش را بازبینی و (در صورت نیاز) اصلاح کنند. پس از گردآوری و اعمال اصلاحات، گزارش نهایی، تهیه و برای حاضران فرستاده می‌شود. شرکت‌کننده‌ها، در گام بعد، اجرای پیشنهادها را آغاز می­ کنند؛ یکی از اقدام‌ها (ی ضروری) در این مرحله، جلب نظر و توجه تصمیم ­گیران برای پرداختن به این پیشنهادها است. چه‌بسا، برخی از حاضران در کارگاه، برای پیگیری اقدام‌های تکمیلی، سازماندهی اقدام‌ها، ائتلاف با گروه‌های هم‌فکر و تشویق مردم برای پشتیبانی از طرح پیشنهادی، به گروهی دایمی تبدیل شوند.

کارگاه آینده، اغلب سبب می‌شود تا شرکت‌کننده‌ها، خود را آگاه‌تر، اثربخش‌تر و ـ بیش از پیش ـ بخشی از جامعه بیانگارند. به علاوه، اگر شرکت‌کننده‌ها کارگاه را بیشتر عاملی برانگیزاننده برای تأمل و واکنش شخصی، و نیز مشارکت و بحث گروهی بدانند، احساس آگاهی و اثربخشی آن‌ها پذیرفتنی‌تر خواهد بود؛ گاه، اصلی‌ترین مشکلات مطرح شده در کارگاه‌ها ـ دست کم تا اندازه‌ای ـ برطرف می­ شوند. کارگاه‌های آینده، گاه، حاضران را به فعالان و آغازگران جنبش‌های اجتماعی بدل می‌سازند.

حتی در جوامع برخوردار از حکومت‌های مردم‌سالار نیز می‌توان مؤلفه‌­های خودکامگی را در خانه، محل کار، بانک، سلسله سران مذهبی، مدرسه، دانشگاه، مطب پزشک، بیمارستان، دیوان‌سالاری (Bureaucracy) دولتی، رسانه­‌های گروهی، طرح‌های ساخت و ساز مسکن و نظایر آن، مشاهده کرد.

کارگاه‌های آینده پژوهی می­‌توانند ابزاری برای دمیدن روح مردم‌سالاری در روابط حاکم بر حوزه‌‌های گوناگون فعالیت اجتماعی باشند؛ می‌توانند راهی برای تزریق اندوخته‌های دانش و تصورات مردم عادی به فرآیند طراحی و ساخت آینده ه­ای بهتر باشند؛ و سرانجام، می‌توانند روشی برای کمک به مردم باشند تا با وجود تصمیم‌های سازمانی و غیرشخصیِ گمراه‌‌کننده در مقیاس گسترده و نیز با توجه به تغییرات اجتماعی پیرامون آن‌ها، از بی­‌تفاوتی به سوی اقدام حرکت کنند و برخی افراد برای هم‌گام ماندن با تغییرات حوزه فناوری و تأثیر اجتماعی آن‌ها بر زندگی خود، به تلاشی ویژه نیاز دارند که می‌­توان کارگاه‌های آینده را بخشی از این تلاش دانست.

کارگاه‌های آینده بستری فراهم می‌آورند تا مردم با مشکلاتی نظیر از بین رفتن فرصت‌های شغلی، اطلاعات بیش از اندازه، پیچید­گی روزافزون، پروژه ­های پرخطر، انزوا و بیگانگی و هراس عمومی از آینده، رویارویی سازنده‌ای داشته باشند.  این کارگاه‌ها به مردم کمک می‌کنند تا بیاموزند که به چالش کشیدن شرایط موجود، چندان هم بی­ ثمر نیست.

کارگاه‌های آینده پژوهی را می­‌توان به مثابه آزمایش‌های تفکر تعاملی (Interactive thought experiment) دانست که در آن‌ها، مردم اجازه می‌یابند تا با مشارکت در گفت‌وگوهای گروهی، گزینه‌های ممکن بدیلی در ذهن خود تصویر کنند و سپس، از میان آن‌ها، گزینه‌های غیر عملی یا نامطلوب را کنار بگذارند، و گزینه‌های عملی و مطلوب را بررسی و (بر پایه آن‌ها) اقدام کنند. این کارگاه‌ها را باید آزمایش‌هایی دانست که از اندیشه به سوی اقدام پیش می‌روند. افزون بر این، کارگاه‌های آینده، گونه‌ای از آزمایش‌های فکری هستند که می‌توان آن‌ها را در هر مکانی و با حضور حتی شمار اندکی از افراد برگزار کرد؛ البته افرادی که در قالب گروه‌هایی چهره به چهره، با یکدیگر روابطی مبتنی بر حمایت و همکاری داشته باشند.

اما چه خواهد شد اگر قرار باشد این گروه‌ها به سرعت افزایش یابند؟ آیا آن‌ها می­‌توانند تغییری در جهان پدید آورند؟ شاید بله! دست کم جانک، بخش عمده زندگی خود را به این باور اختصاص داد که کارگاه‌های آینده می‌توانند در دگرگونی‌های اجتماعی، نقش تسهیل‌کننده را داشته باشند. البته، در مسیر آفرینش جامعه‌­ای مطلوب، کارگاه‌های آینده، به خودی خود، گامی به جلو محسوب می‌شوند چرا که شرکت‌کننده‌ها را ترغیب می­ کنند تا افرادی نوع‌دوست، اندیشمند، آگاه، حاضر در صحنه، با برنامه، آینده‌گرا، امیدوار و فعال باشند.

البته، در کارگاه‌های آینده پژوهی، کاستی‌هایی نیز دیده می‌شود؛ چه‌بسا گروه‌های کوچک، حتی به طور جمعی نیز از واقعیت‌های مهمِ مرتبط با موضوع آگاه نباشند؛ پیامدهای اقدام‌های بدیل را به شکلی نادقیق پیش‌بینی کنند؛ یا در اهداف و قضاوت‌های ارزشی خود به جای جهانی دیدن، بیشتر جزیی‌نگر باشند. بنابراین، گاه طرح‌های اقدامی که از این کارگاه‌ها به دست می‌آیند، به جای سودمندی، ویرانگر هستند. افزون بر این، چه‌بسا کارگاه‌های آینده، مردم را بی‌جهت امیدوار کنند تا اگر تلاش آن‌ها برای ایجاد تغییر اجتماعی ناکام ماند، ضربه‌­ای دیگر به آن‌ها وارد آید. و در نهایت، چه‌بسا برخی کارگاه‌های آینده به شکلی نامناسب یا با رویکردی کاملاً عیب‌جویانه برگزار شوند و در ایجاد تغییرات واقعی، مشارکت حقیقی درخور توجهی را به دنبال نداشته باشند.

با این همه، اگر حاضران در کارگاه، از واقعیت‌های مربوط به موضوع کارگاه آگاه باشند، برنامه ­ریزی خود را بر پایه پیش‌بینی‌های احتمالاً درست استوار سازند و قضاوت‌های ارزشی خود را به روشنی بیان و توجیه نمایند، البته، حتی اگر در عرصه عمل هیچ تغییری پدیدار نشود و هیچ اقدام مؤثری نیز انجام نگیرد، باز هم کارگاه‌های آینده می­ توانند (در نتیجه مشارکت و حضور در اجتماع) برای شرکت‌کنندگان احساس خوشایندی به ارمغان بیاورند.

اگر تمایل به برگزاری کارگاه آینده پژوهی در سازمان خود دارید، از طریق لینک زیر درخواست خود را ثبت نمایید:

ثبت درخواست برگزاری کارگاه آینده پژوهی

گزارش‌هایی از برخی کارگاه‌های آینده پژوهی را می‌توانید از لینک های زیر بخوانید:

کارگاه آینده پژوهی در استانداری

کارگاه آینده پژوهی در شهرداری

کارگاه آینده پژوهی در آموزش و پرورش

کارگاه آینده پژوهی در دانشگاه

کارگاه آینده پژوهی در شرکت گاز