پیوند میان حوزه مطالعات آینده به سیاست‌گذاری، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌هایی است که پژوهشگران حوزه آینده با آن روبرو هستند. هدف کلی مطالعات حوزه آینده کمک به سیاست‌گذاری به وسیله تشخیص زودهنگام و تجزیه و تحلیل اطلاعات، ایجاد بینش و حمایت از توسعه است و هر جا که سیاست‌گذاری مورد توجه است، فعالیت‌های حوزه آینده می‌تواند به صورت مستقیم و یا به طور غیرمستقیم از طریق حوزه تجزیه و تحلیل سیاست مورد استفاده قرار گیرد. سیاست‌گذاری، نیازمند تدوین سیاست‌هایی برای آینده‌های ناشناخته و دارای عدم قطعیت است و پژوهشگران حوزه آینده نقش بسیار زیادی ایفا می‌کنند اما برای ایجاد ارتباط قوی میان مطالعات آینده با تجزیه و تحلیل سیاست‌‌ها نیاز به بررسی سطوح عدم قطعیت در آینده پژوهی است تا بتوان سردرگمی‌ها و هم‌پوشانی‌های مختلف در این زمینه را برطرف نمود.

مفهوم و ابعاد عدم قطعیت

مفهوم عدم قطعیت در زمینه‌های مختلف با معانی متفاوتی به کار می‌رود. عدم قطعیت به معنای ناکافی بودن دانش، تاریخچه­‌ای طولانی دارد. این مفهوم از زمانی که محققان بین ریسک و عدم­ قطعیت تمایز قائل شدند، تاریخچه جدید خود را آغاز کرد. اکثر نوشته­‌هایی که مربوط به ابعاد مختلف عدم قطعیت هستند به وفاق جمعی رسیده­‌اند که این ابعاد شامل ماهیت، موقعیت و سطح عدم قطعیت می­‌باشد.

براساس «ماهیت» عدم­ قطعیت­‌ها به دو دسته تقسیم می‌­شوند:

• عدم قطعیت ذاتی (ناشی از ناقص بودن دانش)

• عدم قطعیت معرفت‌شناختی (ناشی از تغییرات ذاتی در سیستم)

براساس «موقعیت» عدم­ قطعیت­‌ها به دو دسته تقسیم می‌­شوند:

• تحت کنترل سیاست­‌گذار

• خارج از کنترل سیاست­‌گذار

براساس «سطح» نیز عدم­ قطعیت‌­ها به دو دسته تقسیم می­‌شوند:

• قطعیت کامل (فهم قطعی کامل)

• عدم­ قطعیت کامل (کاملاً ناشناخته)

ماهیت و موقعیت عدم­‌قطعیت­‌ها عموماً مشخص و غیرقابل تغییر است. لیکن سطح عدم قطعیت در یک طیف قرار داشته و شامل دو حالت قطعیت کامل و عدم قطعیت کامل و چهار سطح میانی می‌­باشد.

ارتباط میان مفاهیم متفاوت آینده با سطوح عدم قطعیت

شکل زیر بر مبنای چهار سطح عدم قطعیت و به منظور ایجاد افتراق بین انواع قضاوت­‌های ذهنی در مورد آینده تنظیم شده است. سطح یک عدم قطعیت، مبین آینده مبتنی بر روند (آینده قطعی)، سطح دو عدم قطعیت، مبین آینده همراه با ریسک (آینده محتمل) و سطح سه عدم قطعیت، مبین تعدادی از آینده‌­های باورپذیر و سطح چهار عدم قطعیت مبین آینده­‌های ممکن است.

در ادامه به توضیح ارتباط میان مفاهیم مختلف آینده (آینده­ شناسی، پیش‌­بینی، آینده ­نگاری و آینده­ پژوهی) و سطوح عدم­ قطعیت خواهیم پرداخت. این دسته­‌بندی چهارگانه از مفاهیم، توسط واکر در سال ۲۰۱۸ انجام شده است. واندرسر در مقاله خود سعی کرده است به طور شفاف و براساس شاخص‌­های مشخص به افتراق بین این مفاهیم اشاره کند.

آینده­ شناسی

آینده­ شناسی در ارتباط با عدم­ قطعیت سطح اول و آینده‌­های قابل پیش­‌بینی است. منظور از آینده قابل پیش­‌بینی، آینده پیش­‌فرض و برون­‌یابی شده از روند ادامه گذشته تا به اکنون است. این آینده قطعی می­‌تواند به عنوان “محتمل­‌ترین” آینده از میان آینده‌­های محتمل شناخته شود.

آینده­ شناسی در واقع پیش­‌بینی قطعی بر مبنای ترکیبی از تحلیل روند و قضاوت کارشناسان است. به عنوان مثال، به طور قطع نرخ فزاینده بیکاری یا شیوع یک بیماری جدید کشنده می­‌تواند تأثیر عمده­‌ای بر آینده بسیاری از جوامع داشته باشد. در آینده­ شناسی به دنبال کشف طیف آینده­‌های برنامه‌ریزی شده­‌ای هستیم که حاصل پیش‌‌فر‌ض‌های برون‌­یابی شده و روندهای معمول هستند. در این نوع از کشف آینده هم عوامل و هم احتمال وقوع آن‌­ها مشخص است. سیاست‌گذاران با تضعیف، تقویت و یا حفظ روندهای موجود در موضوع مربوطه می­‌توانند تأثیراتی را در آینده بگذارند و یک سیاست بهینه طراحی کنند. در این نوع قضاوت ذهنی در مورد ایده­‌های مربوط به آینده با حداقل عدم ­قطعیت مواجه هستیم.

پیش ­بینی

پیش­ بینی مبتنی بر احتمال، در ارتباط با عدم­ قطعیت سطح دوم و آینده‌­های محتمل است. منظور از آینده‌­های محتمل، آینده­‌هایی هستند که معمولاً براساس روندهای فعلی، فکر می­‌کنیم احتمالاً اتفاق می‌­افتند.

پیش‌بینی مبتنی بر احتمالات هدفش این است که نتایج احتمالی یک نظام که با ایجاد تغییر در پارامترهای اصلی آن ایجاد می­‌شود را پیش ‌بینی کند. به عنوان مثال تغییر احتمالی بازده آتی ناشی از یک دارایی نوعی پیش‌­بینی و مبتنی بر ریسک است. پیش­‌بینی احتمالات به طور کامل در روش بیزی شناخته شده و بر پایه این فرض استوار است که تمام عدم ­اطمینان­‌ها باید با احتمالات ارزیابی و اندازه­‌گیری شود. برای سطح دو عدم ­قطعیت که به تصمیم‌گیری همراه با ریسک مربوط می­‌شود به‌کارگیری رویکرد مدیریت ریسک احتمالی که باعث کاهش ضرر و افزایش منفعت می­‌شود، عقلانی است.

آینده ­نگاری

آینده ­نگاری در ارتباط با عدم­ قطعیت سطح سوم و آینده‌­های باورپذیراست. منظور از آینده­‌های باورپذیر، آینده­‌هایی هستند که فکر می­‌کنیم “می‌­­توانند” براساس درک کنونی ما در مورد چگونگی کارکرد جهان (قوانین فیزیکی، فرآیندهای اجتماعی و …) اتفاق بیفتند. به عنوان مثال آینده­‌های باورپذیر صنعت برق عبارتند از سناریو تولید برق مبتنی بر نیروگاه‌­های فسیلی، سناریو استفاده از انرژی نو و تجدیدپذیر و توسعه شبکه هوشمند برق.

هدف از آینده‌نگاری ایجاد یک دیدگاه منسجم نسبت به آینده­‌های باورپذیر است و در این سطح از عدم ­اطمینان دیگر امکان تعیین احتمالات وجود ندارد. دیدگاه “منسجم” اشاره به این واقعیت است که دیدگاه رو به جلو درنظرگرفته شده برای پوشش طیف وسیعی از انتظارات احتمالی که در قلمرو عادی قرار دارند، می‌­باشد.

سطح ۳ عدم ­قطعیت مربوط به رویکردهایی است که از طریق آن­ها می­‌توان آینده‌­های باورپذیر را که معمولاً سناریو نامیده می‌­شوند شناسایی کرد و در جستجوی سیاستی که در میان همه سناریوها بهتر عمل می‌­کند باشیم.

آینده نگاری برای ما امکان بازنمایی واقعیت آینده به حقیقی‌ترین شکل ممکن را میسر می‌سازد، نوشته آینده نگاری در درک این مفهوم به شما کمک خواهد کرد.

آینده­ پژوهی

آینده ­پژوهی مربوط به عدم­ قطعیت سطح چهارم و آینده­‌های ممکن است. منظور از آینده‌­های ممکن، آینده‌­هایی هستند که براساس برخی از دانش­‌های آینده که هنوز در دسترس ما نیست، اما شاید یک روز به‌ دست بیاوریم، ممکن است اتفاق بیفتند.

هدف از آینده پژوهی ارائه یک دیدگاه سیستمی از آینده­‌های ممکن شامل سیگنا‌ل­‌های ضعیف تغییر و شگفتی‌سازها (مواردی که احتمال وقوع آن­ها کم است ولی اگر اتفاق بیفتد تأثیرات شگرفی خواهد داشت) است. در این نوع قضاوت ذهنی در مورد آینده بسیار گسترده و بدون فیلتر می­‌اندیشیم مثلاً به این موضوع می‌­اندیشیم که اگر قطب­‌های مغناطیسی زمین جابجا شود چه اتفاقی خواهد افتاد.

در این قضاوت ذهنی در مورد آینده، سیاست­‍‌هایی برای برخورد با شگفتی­‌های نامعلوم و ناشناخته مرتبط با سطح ۴ عدم ­قطعیت ارائه می­‌شود. در مورد سطح ۴ عدم‌‍­ قطعیت، رویکرد سیاست‌­های اقتضایی بهترین روش به نظر می‌­رسد چرا که اطلاعات ما در این سطح بسیار ناچیز است و باید به اقتضای شرایطی که ایجاد می‌­شود بهترین سیاست را اتخاذ کرد.

برای درک عمیق‌تر مفاهیم مرتبط با آینده پژوهی که به بخشی از آن‌ها در این نوشته اشاره شد، می‌توانید نوشته آینده اندیشی؛ آینده پژوهی؛ آینده شناسی؛ آینده گرایی؛ آینده نگاری؟ چه مفهومی در یک نام نهفته است؟ را مطالعه نمایید.

هم‌چنین، نوشته آینده پژوهی و سیاست گذاری، نوشته‌ای است که به شناخت ارتباط میان آینده پژوهی و سیاست گذاری می‌پردازد و کاربرد سطوح عدم قطعیت در تجزیه و تحلیل سیاست را تشریح می‌کند.

منبع

مقاله‌ای با عنوان مطالعات آینده و نقش آن در سیاست­‌گذاری علم، فناوری و نوآوری که به قلم دکتر سحر کوثری و خانم فاطمه‌ سادات رحمتی در سال ۱۳۹۸ نگارش شده و در ویژه‌نامه جامع سیاست علم، فناوری و نوآوری منتشر گردیده است، منبع نوشته حاضر می‌باشد.