آینده‌نگاری بر حسب تعریف، یک فعالیت مشارکتی است که باید مبتنی بر شواهد و قضاوت‌های موجود باشد. شرایط موجود، استفاده از پانل‌ها را در میان مجموعه‌ روش‌های موجود برای متولیان آینده‌نگاری، انتخابی طبیعی می‌کند. پانل‌ها نه تنها فرایند آینده‌نگاری را به طور بالقوه به روی صدها نفر می‌گشایند بلکه گردهمایی‌های ایده‌آلی برای مباحثه و بحث‌های عمیق می‌باشند. بدین دلایل، پانل‌ها در بسیاری از پروژه‌های آینده‌نگاری در مرکز فرایند قرار دارند.

پانل خبرگان، روشی است که هم به عنوان روش اصلی و هم به صورت روش تکمیلی استفاده می‌شود. کمتر پروژه‌ آینده‌پژوهی را می‌توان یافت که پانل در آن جایی نداشته باشد.
مرور فعالیت‌های آینده‌پژوهی انجام یافته در دهه‌های گذشته، استفاده‌ گسترده از پانل‌ها را در فرایند اجرای پروژه‌ها نشان می‌دهند. آینده‌‌پژوهی فعالیتی مشارکتی است که باید مبتنی بر بهترین شواهد و قضاوت‌های موجود باشد. در این شرایط، آینده‌پژوهان استفاده از پانل‌ها را در میان مجموعه‌ روش‌های موجود، انتخابی طبیعی می‌دانند.

تعریف پانل

پانل‌ها متشکل از جمعی خبره و متخصص بین ۱۲ تا ۲۰ نفر هستند که در زمانی بین ۳ تا ۱۸ ماه، در مورد آینده‌ موضوعاتی مشخص (موضوعاتی از قبیل نانوتکنولوژی، بهداشت و داروسازی) تأمل کرده و به مشورت می‌پردازند. پانل‌ها در اشکال و اندازه‌های بسیاری وجود دارند. ادراک رایج در مورد پانل‌ها از واژه‌ی “BOGSAT”، به معنای “گروهی از افراد که دور یک میز نشسته‌اند” نشـأت می‌گیرد.

پانل‌ها می‌توانند افراد غیرحرفه‌ای را نیز شامل شوند. در واقع اعضای پانل‌ها ممکن است به معنای واقعی، تخصص و خبرگی نداشته باشند. چنین پانل‌هایی، از ذی‌نفعان یعنی افرادی که سهم و منفعتی در نتایج فرایند پانل دارند و در بعضی مواقع نماینده‌ یک سازمان خاص هستند، تشکیل می‌شوند. معمولاً تجربیات کاری چنین افرادی، معیار عضویت آن‌ها در گروه می‌باشد.

مزایا‌ی استفاده از پانل‌ها در آینده‌ نگاری

1. دسترسی راحت به قضاوت افراد خبره و متخصص در مرکز یک پروژه، این امر به ویژه هنگامی که با ابهاماتی در رابطه با آینده سر و کار داریم، اهمیت دارد.
2. تعامل سطح بالا و هدفمند و شبکه ‌سازی بین رشته‌های علمی و تخصص‌های مختلف، چرا که سازماندهی این امر به طرق دیگر ممکن است مشکل باشد.
3. تکمیل نمودن دیگر روش‌های مورد استفاده در آینده‌نگاری، در واقع استفاده از پانل‌ها برای تهیه‌کردن ورودی‌ها، تفسیر نتایج و یا هدایت کامل فرایند، به همراه برخی روش‌های دیگر ضروری است.
4. اعتبار و اقتدار بخشیدن به پروژه‌ آینده نگاری، از طریق شرح بیوگرافی اعضای پانل و علنی بودن جلسات پانل‌ها.

نحوه فعالیت پانل‌ها

پانل‌‌ها در پروژه‌ی آینده‌نگاری، یک سری فعالیت‌های خاصی را در یک دوره‌‌ زمانی مشخص انجام می‌دهند. وجود سرپرست برای پانل‌ها ضروری است. سرپرست، فعالیت‌های خاص پانل را مشخص و چگونگی انجام این فعالیت‌ها را به اعضای پانل توضیح می‌دهد. به گونه‌ای که دست کم اعضا بفهمند چه انتظاری از آن‌ها وجود دارد، در انتخاب رئیس یا سرپرست پانل باید دقت ویژه‌ای شود. دو معیار عمده‌ای که معمولاً در پروژه‌های آینده‌نگاری جهت تعیین سرپرست پانل استفاده می‌شود عبارت‌اند از: تجربه‌ کاری افراد و زمان در دسترس آن‌ها. زمانی که حوزه‌ عمل پانل مشخص گردید، می‌توان گردآوری افراد جهت تشکیل پانل را آغاز نمود. اولین گام جهت این کار، تنظیم شرح مختصری درباره‌ ویژگی‌های پانل است یعنی تخصص‌هایی که باید در پرتو فعالیت حوزه‌ عمل پانل، شناسایی شوند.

در تنظیم شرح مختصری درباره‌ی پانل باید دو ملاحظه‌ زیر در نظر گرفته شود:

 ترکیب پانل:

چه ترکیبی از دانش‌ها و تخصص‌ها به منظور پیگیری حوزه‌ عمل پانل مورد نیاز است؟

 تعادل در پانل:

چه ترکیبی از دیدگاه‌ها، مقام‌ها، قضاوت‌های ارزشی و رشته‌های علمی باید در پانل حضور داشته باشند تا تحلیل‌ها و نتیجه‌گیری‌ها به صورت بی طرف و منصفانه انجام پذیرد.

در مورد تعداد پانل‌ها در یک پروژه‌ آینده‌‌پژوهی، هیچ قانون ثابتی وجود ندارد. برخی پروژه‌ها تعداد کمی در حدود ۶ تا ۸ پانل را در بر می‌گیرند، در صورتی که برخی پروژه‌های دیگر جهت تحقق بخشیدن به همین هدف، تعداد ۱۵ تا ۲۰ پانل را تشکیل می‌دهند. تصمیم در مورد تعداد پانل‌ها با توجه به محدودیت منابع، مانند هزینه‌های مالی، وظایف مدیریت پروژه و …اتخاذ می‌شود. تعداد بیشتر پانل، اجازه‌ تمرکز بیشتر و عمیق‌تر بر موضوع‌ها را می‌دهد اما در صورت نبودن ساز وکارهای ارتباطاتی مناسب خطر متلاشی شدن و تکه تکه شدن پروژه را افزایش می‌دهد.

زمانی که سرپرست و سایر اعضای پانل تعیین شدند، نیاز است که مختصری راجع به فعالیت‌های پانل توضیح داده شود. این امر می‌تواند از طریق ملاقات رو در رو در، در جلسه‌ اول پانل انجام شود و به وسیله‌ توزیع کلیه برنامه‌های پروژه و خلاصه‌ای از روش‌های مورد استفاده در پانل و خلاصه‌ تجربیاتی از سایر اعضای پانل قبل از اولین جلسه، تکمیل گردد.

به طور کلی موضوعاتی که نیازمند مطرح شدن در پانل و بحث و تصمیم‌گیری راجع به آن‌ها است عبارتند از:

• فعالیت‌های کاری و ساختار پانل:

به عنوان مثال آیا پانل به عنوان یک کل کار می‌کند و یا از طریق زیر گروه‌هایش؟ آیا اعضایی از پانل، به عنوان گروه کار جهت موضوعاتی خاص انتخاب می‌شوند؟

• روش‌های مورد استفاده:

نیازمندی‌‌های اطلاعاتی و تحقیقاتی روش‌های مورد استفاده کدامند؟ اطلاعات چگونه جمع آوری می‌شود؟

•  زمان‌بندی جلسات پانل:

چه تعداد جلسه و به چه ترتیبی برگزار شود؟

•  برنامه‌ زمانی پانل جهت نمایش نتایج چه خواهد بود؟

نقش پانل‌ها در پروژه‌های آینده‌‌پژوهی متفاوت است. در برخی موارد، پانل‌ها، مراکز اصلی و قطب‌های فرایند آینده‌پژوهی هستند به‌گونه‌ای که داده‌ها و نظرات گروه‌های گوناگون را گرد‌آوری و تحلیل کرده و بسیاری از روش‌های آینده‌‌پژوهی، مثل سناریونویسی را به کار گرفته و اولویت‌ها و پیشنهادهایی را برای اجرا، تدوین می‌کنند. در مقابل و در برخی موارد دیگر، پانل‌ها وظایف بسیار خاص‌تری را در فرایندی گسترده به عهده دارند. به عنوان مثال، تدوین گزاره‌ها و عناوین برای انجام یک پروژه دلفی.

یکی از اصلی‌ترین اهداف تشکیل و راه‌اندازی پانل‌ها در آینده‌نگاری، ترویج بحث و مذاکره بین اعضای پانل‌ها در مورد مجموعه‌ای از موضوعات می‌باشد. پانل‌ها باید هم در حین کار و هم در پایان فعالیت خود، گزارش یافته‌های خود را ارائه نمایند. نوعاً گزارش پانل‌ها به صورت اطلاعیه رسمی انتشار می‌یابد.

نوشته مرتبط: اتمام یک پروژه آینده نگاری و چند توصیه

گام‌های اجرایی جهت استفاده از روش پانل

گام‌های اجرایی جهت انجام روش پانل به صورت زیر می‌باشد:
فرض می‌شود که یک کمیته می‌خواهد با استفاده از روش پانل، مطالعاتی را در خصوص آینده یک موضوع انجام دهد، این کمیته که از این پس به آن کمیته مجری می‌گوییم باید در این راستا گام‌های زیر را بردارد:

گام اول: کمیته مجری تعداد حوزه‌هایی که باید برای آن‌ها پانل تشکیل شود را تعیین می‌کند.
گام دوم: کمیته مجری، اعضا و رییس پانل‌ها را انتخاب می‌کند.
گام سوم: تبیین هدف از تشکیل پانل‌ها و وظایف پانل‌ها یا نحوه رسیدن به اهداف
گام چهارم: تعیین زمانبندی جلسات پانل‌ها و برگزاری جلسات
گام پنجم: تدوین گزارش نهایی پانل‌ها

توضیح در مورد تصویر این نوشته: عکسی از فیلم تحسین برانگیز دوازده مرد خشمگین (۱۹۵۷) که به معنای واقعی یک پانل خبرگان است. پیشنهاد می‌کنم این فیلم را ببینید.

منبع نوشته: کتاب بررسی و شناخت روش‌های مطالعه آینده، نویسنده: روح الله قدیری، ناشر: مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی، موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.