آنچه در این نوشتار چند مرحله‌ای می‌خوانید ترجمه‌ی کلمه به کلمه از مقاله‌ای است تحت عنوان:

“روایت آینده پژوهی: حوزه‌ای میان‌رشته‌ای که ریشه در علوم اجتماعی دارد”

که در سال ۲۰۲۳ به چاپ رسیده و سعی کرده است که یک مرور جامع بر یک قرن تلاش‌های حوزه‌ی آینده پژوهی داشته باشد.

چکیده:

این مقاله تاریخچه‌ی تقریباً یک قرنی از توسعه‌ی آینده پژوهی را در یک بررسی جامع ارائه می‌دهد. آینده پژوهی که ریشه در جامعه‌شناسی و علوم سیاست‌گذاری دارد، تا دهه‌ی ‌۱۹۶۰ به یک رشته‌ی دانشگاهی تبدیل شده بود. فدراسیون جهانی آینده پژوهی (WFSF)، یکی از جوامع بزرگ جهانی که این رشته را نمایندگی می‌کند، پنجاهمین سالگرد خود را در سال ۲۰۲۳ جشن می‌گیرد. در دهه‌ی ۱۹۷۰، تمرکز در آینده پژوهی بر گفتمان‌هایی درباره مشکلات جهانی و آینده‌های مطلوب قرار گرفت. سپس آینده پژوهی یک انجمن نهادی جهانی را توسعه داد و در دهه‌ی ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ به یک رشته‌ی بالغ تبدیل شد. آینده ‌پژوهان در آن زمان دیدگاه‌های نظری، اهداف، اخلاقیات و روش‌ها را به طور متقابل به اشتراک گذاشته بودند و به نتایجی تجربی دست پیدا کرده بودند. طیف وسیعی از انتشارات جامع در آن زمان، مبانی و نتایج قبلی آینده پژوهی را ترکیب کردند. از آغاز هزاره، گفتمان فعالی در مورد نقش آتی آینده پژوهی شکل گرفت. در آن زمان، مبانی دانش نظری، روش شناختی و عملی این رشته نیز در برنامه‌های درسی معتبر بین‌المللی ظاهر شده بود. از حدود سال ۲۰۱۰، این رشته با توسعه‌ی پروژه‌های آینده نگاری در عمل شناخته شده است. این مقاله بر اساس روندهای قابل توجه و شکاف‌های تحقیقاتی شناسایی شده، انتظارات و جهت‌گیری‌های تحقیقاتی به‌روز را تدوین می‌کند که در آینده پژوهی ممکن است در آینده حول آن‌ها توسعه یابد.

کلمات کلیدی:

آینده پژوهی، آینده‌نگاری، آینده اندیشی، تاریخچه‌ی توسعه‌، مرور ادبیات

مطالعه بیشتر: آینده پژوهی چیست و چه نیست؟

۱- مقدمه

با وجود اینکه آینده ‌اندیشی (Futures thinking) همواره بخشی از تاریخ بشر بوده است، آینده ‌پژوهی مبتنی بر علم، در ابتدا در قرن بیستم تکامل یافت. آینده پژوهی که ریشه در جامعه شناسی و علوم سیاست دارد، در دهه‌ی ۱۹۶۰ به یک رشته‌ی دانشگاهی پذیرفته شده تبدیل شده بود، یعنی زمانی که به طور واضح در جامعه‌ی علمی بین‌المللی نمایان شد. برجسته‌ترین فدراسیون‌ها و مجلات علمی معتبر جهانی عمدتاً در این دوران تأسیس شدند. برنامه‌های آموزشی در مقطع دکترا و کارشناسی ارشد در آینده پژوهی نیز در آن زمان راه اندازی شد. در دوره بعدی، گفتمان‌های آینده در مورد مشکلات جهانی مورد توجه واقع شد و آینده پژوهی به عنصری یکپارچه از تدوین استراتژی در عمل تبدیل شد.

در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰، آینده پژوهی برای دستیابی به جایگاهی جهانی، نهادی و نظام‌مند پیشرفت کرد و به یک رشته بالغ تبدیل شد. در آن زمان، آینده پژوهان از قبل از مفاهیم نظری، اهداف، اصول اخلاقی، روش‌ها، نتایج تجربی و انجمن‌هایی در سطح جهانی برخوردار بودند. طیف گسترده‌ای از انتشارات جامع نیز نتایج قبلی پروژه‌های تحقیقاتی آینده پژوهی را تلفیق کردند. در دهه‌ی ۲۰۰۰، پایگاه دانش نظری، روش شناختی و عملی این رشته نیز در برنامه‌های درسی معتبر بین المللی ظاهر شد. علاوه بر این، گفتمان فعالی در مورد آینده‌ی آینده پژوهی آغاز شد. از سال ۲۰۱۰ میلادی تا کنون، عمده‌ی فعالیت‌های این حوزه شامل پیاده‌سازی پروژه‌های آینده‌نگاری متعدد و متنوع بوده است.

برای ارائه‌ی یک تعریف به‌روز از این رشته، آینده پژوهی را می‌توان هم به عنوان یک هنر و هم به عنوان یک علم با تأکید قوی بر تخیل و خلاقیت در توسعه‌ی آینده‌های ممکنِ مختلف توصیف کرد (Motti, 2022). هدف اساسی این رشته، کشف و تسلط بر زنجیره‌های پیچیده علت و معلول از طریق مفهوم‌سازی، رویکرد سیستمی و حلقه‌های بازخورد است که در نهایت نوآوری اجتماعی و فناوری را به ارمغان می‌آورد (همان منبع).

هدف این مقاله، ارائه‌ی مروری جامع از تاریخچه‌ی تقریباً یک قرنی توسعه‌ی آینده پژوهی با بررسی نتایج شفاف موجود در تأثیرگذارترین انتشارات علمی در کل دوره است. این مقاله همچنین جهت‌گیری‌های تحقیقاتی آینده را بر اساس روندها و شکاف‌های تحقیقاتی بررسی‌شده مشخص می‌کند. با توجه به گستردگی انتشارات موجود در مقالات علمی، تمامی کتاب‌ها، فصول کتاب، جلدها و مجلات کنفرانس‌های علمی به منظور تدوین تاریخچه جامع توسعه‌ی آینده پژوهی، می‌توان گفت که تاکنون بیش از صد هزار منبع در زمینه‌ی آینده پژوهی جمع‌آوری شده است که همچنان به طور فزاینده‌ای در حال گسترش است. با توجه به چنین طیف گسترده‌ای از منابع، بررسی تک تک موارد در محدوده‌ی این مقاله امکان پذیر نیست.

بنابراین، نویسندگان به منظور تهیه‌ی ارزیابی تاریخچه‌ی توسعه‌ی بین‌المللی، یک مرور ادبیات نظام‌مند انجام داده‌اند. در دهه‌های اخیر، آینده‌پژوهان و محققان مرتبط با تحقیقات فعالیت‌های آینده‌نگر (forward-looking activity) مجموعه‌ای غنی از نتایج علمی تولید کرده‌اند که در عملکرد نشریات معتبر منعکس شده است. به منظور دستیابی به تصویری جامع، مهم‌ترین یافته‌های مرتبط‌ترین نشریات به صورت نظام‌مند مورد ارزیابی قرار گرفته است.

با استفاده از یک رویکرد کلاسیک مرور نظام‌مند ادبیات، ابتدا جستجوی کلیدواژه در کراس‌رف (Crossref) با استفاده از عبارات «آینده پژوهی»، «تاریخچه» و «مرور» انجام شد. انتخاب کلیدواژه به اندازه‌ی کافی در خدمت اهداف تحقیق بود. این کار با استفاده از پلتفرم Publish or Perish هارزینگ انجام شد (Harzing, 2007). سپس هزار نتیجه اول برای بررسی در نظر گرفته شد. هدف، شناسایی تأثیرگذارترین نشریات از دیدگاه تاریخچه توسعه بر اساس رتبه‌های واقع شده و استنادهای تولید شده توسط Crossref بود. شکل ۱ فرآیند پالایش و رتبه‌بندی را نشان می‌دهد.

نتایج نشان داد که مجموعه گسترده‌ای از مقالات مروری، کتاب‌ها و فصول خاصی در حوزه‌ی آینده ‌پژوهی موجود است. کاربرد پلتفرم، رتبه‌بندی منابع را هم به ازای تعداد ارجاعات در کراس‌رف و هم رتبه‌بندی گوگل اسکولار (GSRank) تسهیل کرده است. پنجاه مورد اول هر کدام در دو مرحله بررسی شد و به منظور کاهش فهرست به منظور تمرکز بر انتشارات تأثیرگذارتر و جامع در مورد آینده پژوهی، نویسندگان مطالبی را که دارای موضوع «آینده» در زمینه‌های مالی، مبتنی بر کشور، بخشی، صنعتی، سازمانی یا مطالعات پروژه‌های خاص بودند، کنار گذاشتند. مقالات کوتاه و نشریات نظری یا روش‌شناختی که دامنه تاریخچه‌ی توسعه را نشان نمی‌دهند نیز حذف شدند. در نتیجه، دوازده نشریه در کراس‌رف و چهارده مورد در GSRank باقی ماندند. جالب بود که تنها سه منبع همپوشانی در فهرست نهایی حضور داشتند. با رسیدگی به موارد تکراری، فهرست نهایی شامل بیست و سه نشریه بود.

بر اساس فهرست نهایی، مشخص شد که موارد طبقه‌بندی شده تحت بررسی عمیق، عمدتاً مقالات مروری منتشر شده در مجلات علمی عالی رتبه از آغاز هزاره هستند. توجه ویژه‌ای به مقاله مرور تاریخچه‌ی فوق‌العاده دقیق توسط سون (Son, 2015)، مقاله مروری تکاملی مبتنی بر پارادایم توسط کوسا (Kuosa, 2011) و مقاله مرور کتاب‌سنجی جامع توسط فرگنانی (Fergnani, 2019) شد که روندهای پژوهشی، خوشه‌ها، شکاف‌ها و جهت‌گیری‌های تحقیقات آتی را شناسایی کرد.

البته باید توجه داشت که این فرآیند محدودیت‌هایی دارد. انتشارات غیرانگلیسی از طریق جستجوی کلمات کلیدی انگلیسی یافت نمی‌شوند، در حالی که انتشارات قابل توجهی در زمینه‌ی آینده پژوهی از جمله به زبان‌های اسپانیایی، چینی یا فرانسوی در دسترس هستند. همچنین جستجوی کراس‌رف بر اساس کدهای شناسه دیجیتال شی (DOI) ساخته می‌شود. انتشارات بدون کد DOI از جستجو خارج می‌شوند، مانند انتشارات قدیمی‌تری که کدهای DOI برای آن‌ها ثبت نشده است.

پس از تجزیه و تحلیل منابع، تصمیم گرفتیم تاریخچه توسعه را در رویکرد «مروری بر مرورها» ارزیابی کنیم. همچنین آشکار است که چندین نشریه‌ی مروری پرفروش (عمدتاً کتاب‌ها و مجلدات) در زمینه‌ی آینده ‌پژوهی پیش از وجود پایگاه‌های اطلاعاتی کتاب‌سنجی به‌طور گسترده‌ای که به‌عنوان پایه‌ای برای بررسی نظام‌مند ادبیات وجود داشتند. از این رو، منتخب نشریات برجسته از صاحب نام‌ترین نویسندگان در حوزه‌ی آینده پژوهی نیز مستقیماً پردازش شده و در این مقاله به آن‌ها اشاره شده است.

مرور ادبیات سیستماتیک به طور گسترده با استفاده از یک رویکرد موضوعی (thematic approach) تکمیل می‌شود. با این حال، از آنجایی که در سال‌های اخیر چهار مقاله مروری موضوعی در این زمینه منتشر شد (فرگنانی (۲۰۱۹) در مورد آینده‌پژوهی عمومی بر اساس ده مجله برتر، ساریتاس (Saritas) و همکاران (۲۰۲۲) درباره‌ی آینده نگری از طریق نقشه‌برداری علمی (science mapping)، مارینکوویچ (Marinkovic) و همکاران (۲۰۲۲) درباره آینده نگری شرکتی و امینی و همکاران (۲۰۲۱) در مورد آینده نگری منطقه‌ای) ما تصمیم گرفتیم رویکرد متفاوتی را دنبال کنیم.

از این رو، ما سعی کردیم در هنگام ارزیابی نقاط عطف توسعه‌ی تاریخی از یک الگوی زمانی پیروی کنیم. بر این اساس، این مقاله مروری در سه بخش سازماندهی شده است: ریشه‌های آینده پژوهی در اوایل قرن بیستم تا دهه ۱۹۶۰، دوره بین ۱۹۷۰ و ۲۰۰۰ و بالاخره قرن بیست و یکم. با این حال، لزوماً به این معنا نیست که منابع ارجاع‌شده نیز از ترتیب زمانی پیروی می‌کنند، زیرا در موارد متعددی، مقالات مروری، کتاب‌ها و نوشته‌هایی وجود دارند که صرفا با تحلیل رخدادهایی که در گذشته به وقوع پیوسته‌اند، به حوزه‌ی آینده پژوهی اشاراتی داشتند.

سه جنبه تاریخی می‌تواند راه پیشرفت آینده پژوهی را در طول تاریخ روشن کند:

• اول، مجلات آکادمیک که تفکر سیستمی را از دهه‌ی ۱۹۵۰ پوشش می‌دهند.
• دوم، دوره‌های آکادمیک در آینده اندیشی که در رشته‌های مختلف دیگر ارائه می‌شد و
• سوم، برنامه‌های آینده پژوهی که در سراسر جهان در دسترس هستند.

برای این کار، مخازنی وجود دارد که به طور مداوم خود را به‌روز می‌‌کنند و از این طریق پایگاه دانش آینده پژوهی را غنی می‌کنند.

ادامه در داستان آینده پژوهی روایت دوم