مدتی بود که در فکر نوشتن مطلبی در مورد کارگاه های آینده یا کارگاه های آینده پژوهی بودم. فعالیتی مشارکتی که یکی از کلیدی‌ترین وظایف آینده پژوهان به حساب می‌آید و علی‌رغم آنکه به معنای واقعی فعالیتی از جنس پژوهش نیست، اما به راستی ابزاری کارآمد برای رسیدن به والاترین اهداف آینده پژوهی مانند باز نگه داشتن آینده بر روی همه آدم‌ها است.

کارگاه آینده را می‌توان نوعی ابداع اجتماعی و هم سطح با دیگر ابداعات اجتماعی مانند سندیکاهای کارگری دانست. اما با این وجود نه تنها از نظر تئوری در کشور ما کمتر بدان پرداخته شده، بلکه به لحاظ عملی نیز تلاش جدی در این زمینه رخ نداده است. قصد دارم در دو نوشته سلسله‌وار، بحث کارگاه‌های آینده پژوهی را بسط دهم. در این نوشته و در ادامه به معرفی اجمالی این پدیده پرداخته و در نوشته دوم نحوه برگزاری کارگاه را توضیح خواهم داد. در این نوشته‌ها از کتاب مبانی آینده پژوهی تألیف وندل بل (Wendell Bell) که توسط آقایان تقوی و محقق ترجمه شده است، استفاده کرده‌ام.

 

کارگاه آینده پژوهی چیست؟

کارگاه‌های آینده (Future Workshops)، گونه‌ای از آینده‌پژوهی مشارکتی هستند. رابرت جانک (Robert Jungk) ابداع‌ کننده کارگاه‌های آینده، بخش عمده‌ای از زندگی خود را به آن‌ها اختصاص داد. جانک از قربانیان حکومت هیتلر بود که پس از ترک آلمان در سال ۱۹۳۳، از سوییس پناهندگی سیاسی گرفت. او در سوییس، احساس درماندگی و ناتوانی می‌کرد، چرا که نمی‌توانست برای تغییر روند زندگی، کاری انجام دهد. حتی نمی‌توانست روزنامه‌­نگاران را متقاعد سازد تا درباره کشتارهای دسته‌جمعی در آلمان، مطلبی بنویسند.

از همان زمان، جانک تلاش خود را برای افزایش قدرت مردم آغاز کرد. او به تعبیر خود، تلاش می‌کرد توانمندی‌‌های نهان، مدفون یا ناقص افراد بی‌شماری را پرورش دهد که به دلیل آموزش نامناسب یا محرومیت‌ اجتماعی، برداشت نادرستی از توانایی‌های خود داشتند. او می‌گفت: ”آینده متعلق به همه است“ و به همین دلیل، می‌کوشید تا استثمار آینده به دست اندک روشنفکران جامعه را متوقف و امکان شکل دادن به آینده را برای مردم عادی نیز فراهم آورد. کارگاه‌های آینده جانک، بیش از اغلب تلاش‌های انجام گرفته در زمینه آینده‌ پژوهی مشارکتی، به طبقات فرودست جامعه مانند قربانیان، فقرا، کارگران، خرده مصرف‌کنندگان و بی‌خانمان‌ها می‌پرداخت. او می‌کوشید تا مشارکت مردم‌ سالارانه این طبقه‌های ناتوان را تقویت کند.

 

کارگاه های آینده پژوهی جانک

جانک و پیروانش در راستای همین هدف، کارگاه‌ های آینده را بر پا کردند. این کارگاه‌ها در حقیقت، یکی از مؤلفه‌های بنیادین پروژه همگان (Everyman Project) جانک بودند؛ پروژه‌ای که وی، آن را یکی از برنامه‌های جهانی پیش رو برای تقویت و تعمیق مشارکت مردمی و احیای مفهوم جامعه در تمامی عرصه‌های زندگی گروهی می‌دانست. بنابراین پژوهش به معنای متداول آن، در میان اهداف کارگاه‌ های آینده جایی نداشت. هدف این کارگاه‌ها، بیشتر دخالت دادن دیدگاه‌ها، اندیشه­‌ها و پیشنهاد­های کسانی بود که تصمیمی خاص، زندگی آن‌ها را متأثر می‌ساخت. دیدگاه‌های این افراد ثبت و نگهداری می‌شد تا از طریق برقراری ارتباط با تصمیم‌گیران یا گاه با بهره‌گیری از روزنامه‌ها، رادیو و تلویزیون، فرصت شنیده شدن، پیدا کنند.

 

نخستین کارگاه آینده

جانک، نخستین کارگاه آینده را در سال ۱۹۶۲ برگزار کرد. از آن زمان، جنبش کارگاه‌ های آینده سراسر اروپا را فرا گرفت. برای مثال، در لیچ اتریش، گروهی تأثیر رایانه را بر جامعه بررسی می‌کردند؛ در جنوب فرانسه، گروهی دیگر برای واکنش به بحران انرژی، روش‌هایی پدید آوردند؛ در منطقه پانزده شهرداری پاریس، مردمی که از توسعه تجاری لجام‌ گسیخته در نزدیکی محل زندگی خود، احساس خطر می‌کردند، طرح‌های بدیلی برای توسعه پیشنهاد کردند؛ ساکنان آیزن هایم در آلمان، دهکده معدنی خود را از دست شرکت‌های ساختمانی نجات دادند، شرکت‌هایی که تا ویران ساختن روستا فاصله چندانی نداشتند؛ در وین، گروهی برای روزآمد کردن نظام مدارس و افزایش محافظت‌های زیست‌محیطی پیشنهادهایی ارائه دادند؛ و شهروندان ناحیه کولن و دره روهر آلمان، تصویرهایی از آینده‌های مطلوب این ناحیه آفریدند.

 

گستره وسیعی از پروژه‌ها یا موضوع‌ها، می‌توانند در کانون توجه و تمرکز کارگاه‌های آینده قرار گیرند. این کارگاه‌ها میتوانند با مشارکت کسانی برگزار شوند که نیروگاه‌های هسته‌ای پیشنهادی، محل‌‌های پیش‌بینی شده برای نگهداری پسماند‌های هسته‌ای، بزرگ‌راه‌های تازه، فرودگاه‌ها، مراکز خرید، خودکارسازی در محل کار، شرایط کاری ناامن، پروژه‌‌های خانه سازی، تغییر مکان صنایع یا طرح‌های توسعه شهری را تهدیدی برای خود می‌دانند.

تنها واکنش، کافی نیست؛ باید کنش داشته باشیم و مردم را ترغیب کنیم تا تصویرهای ذهنی خود را از آینده بیافرینند و اقدام‌هایی طراحی کنند که توان به انجام رساندن آن‌ها را دارند. تنها شمار اندکی از دغدغه‌های مردم را نمی‌توان با برگزاری کارگاه‌های آینده به طور کامل از میان برداشت یا دست کم ـ بیش از پیش ـ مهار کرد. هدف کارگاه های آینده، در انتزاعی‌ترین سطح ممکن، ابداع نهادهای اجتماعی جدید، یافتن روش‌های نوین و دور از خشونت برای ایجاد تغییرات سودمند، پرداختن به اهداف و ارزش‌های تازه و بنیان‌گذاری جامعه‌ای آفرینش‌گر و مشارکتی است.

در نوشتاری دیگر نحوه برگزاری این‌گونه از کارگاه‌ها شرح داده شده است.

گزارش برخی از کارگاه‌های آینده پژوهی من:

کارگاه آینده پژوهی در استانداری

کارگاه آینده پژوهی در شهرداری

کارگاه آینده پژوهی در آموزش و پرورش

کارگاه آینده پژوهی در دانشگاه