ما در دنیایی پیچیده و در حال گذار زندگی میکنیم. تغییرات اقلیمی سیاره ما را گرمتر میکند، فناوریهای نوظهور مانند هوش مصنوعی آماده تغییر دادن همهچیز هستند و عدم قطعیتها، امید به آینده را به چالش میکشند. ما میدانیم که باید تغییر کنیم، اما اغلب در الگوهای قدیمی رفتار و عادات صنعتی خود گیر کردهایم. گویی تصویر یک آینده جدید و نوظهور، دائماً توسط وزن سنگین گذشته به پایین کشیده میشود. در این میان، چگونه میتوانیم عاملیت خود را بازیابیم و جهانی را که آرزوی زندگی در آن را داریم، خلق کنیم؟ پاسخ در یک رشته نوظهور به نام آینده پژوهی نهفته است. این نوشتار یک چارچوب قدرتمند شش ستونی را برای تفکر آینده (Futures Thinking) معرفی میکند؛ چارچوبی که به ما کمک میکند تا از پیشبینیهای ساده فراتر رفته و به خالقان فعال آینده تبدیل شویم.
نقشهبرداری از زمان: ستون اول
اولین ستون نقشهبرداری (Mapping) است. ما نمیتوانیم به سوی آینده حرکت کنیم، مگر اینکه بدانیم از کجا آمدهایم و اکنون دقیقاً کجا ایستادهایم. این فرآیند، پایه و اساس هر فعالیت آینده نگاری است. این کار با ابزارهایی مانند «تاریخ مشترک» برای درک جمعی از گذشته و مثلث آینده انجام میشود. مثلث آینده به ما کمک میکند تا تعامل میان سه نیروی قدرتمند را در زمان حال درک کنیم: کششهای آینده (تصاویر و چشماندازهایی که ما را به جلو میکشانند)، فشارهای حال (روندهای کمی و محرکهایی مانند پیری جمعیت یا افزایش هزینههای نظامی) و وزن گذشته (موانع، باورهای ریشهدار و ساختارهایی که ما را عقب نگه میدارند، مانند ملیگرایی در برابر جهانی شدن). این نقشه، نقطه شروع ما برای هر سفر آینده نگاری است.
پیشبینی امواج: ستون دوم
ستون دوم پیشبینی (Anticipation) است که به معنای پیشبینی دقیق آینده نیست، بلکه به معنای شناسایی «مسائل نوظهور» قبل از آن است که میتوانند به بحرانهای غیرقابل کنترل و پرهزینه تبدیل شوند. ابزار کلیدی در اینجا چرخ آینده (Futures Wheel) نام دارد. این ابزار به ما کمک میکند تا پیامدهای مرتبه اول، دوم و حتی سوم یک رویداد یا تصمیم جدید را بکاویم. برای مثال، ساخت یک بزرگراه جدید (تصمیم امروز) ممکن است در ابتدا منجر به فعالیت اقتصادی بیشتر و ایجاد شغل شود (پیامد اول)، اما در بلندمدت میتواند باعث افزایش تراکم ترافیک، آلودگی هوا، مشکلات سلامتی و حتی تغییر در شبکههای اجتماعی و ایجاد شکافهای طبقاتی جدید گردد. این ستون، تفکر آینده ما را از سطح ساده به سطح پیچیده و مرتبط ارتقا میدهد.
درک ریتم تاریخ: ستون سوم
ستون سوم زمانبندی (Timing) است. این ستون از ما میخواهد که الگوهای کلان تاریخ و مدلهای ذهنی ناخودآگاه خودمان از تغییر را بشناسیم. آیا ما عمیقاً باور داریم که آینده به صورت خطی و با کار سخت به سوی پیشرفت حرکت میکند؟ یا باور داریم که آینده چرخهای است و هر بالارفتنی، پایین آمدنی دارد و استراتژی اصلی باید صبر باشد؟ یا شاید باور داریم که تغییر واقعی توسط اقلیتهای خلاق ایجاد میشود؟ درک این الگوهای کلان به ما کمک میکند تا بفهمیم در چه دورهای از تاریخ قرار داریم. ما به احتمال زیاد در یک گذار تاریخی هستیم؛ زمانی که روشهای قدیمی دیگر جواب نمیدهند و اقدامات کوچک میتوانند تفاوتهای بزرگی ایجاد کنند.
عمیق شدن در آینده: ستون چهارم
ستون چهارم «عمیق شدن» در آینده است. این ستون ما را از راهحلهای سطحی و کوتاهمدت، که اغلب فقط به علائم میپردازند، دور میکند. ابزار اصلی در اینجا تحلیل لایهای علّی (CLA) نام دارد. این روش قدرتمند آینده پژوهی به ما میآموزد که هر مسئلهای را در چهار لایه بکاویم:
لیتانی (تیترهای روزمره و راهحلهای واکنشی، مانند خطاهای پزشکی)
علل سیستمی (دلایل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، مانند کمبود ارتباطات در بیمارستان)
جهانبینی (پارادایمها و چارچوبهای فکری عمیقتر، مانند پارادایم تقلیلگرای پزشکی مدرن)
اسطوره و استعاره (داستانهای ناخودآگاه و عمیقی که واقعیت ما را شکل میدهند، مانند اسطوره «دکتر همهچیز را میداند»).
راهحلهای واقعی و پایدار زمانی پدیدار میشوند که ما بتوانیم در لایههای عمیقتر جهانبینی و اسطوره، یک داستان جدید خلق کنیم.
خلق بدیلها: ستون پنجم
ستون پنجم «خلق بدیلها» است. ما اغلب در این باور اسیر هستیم که تنها یک آینده وجود دارد. سناریونگاری ابزار اصلی برای شکستن این زندان فکری است. سناریوها، داستانها یا تصاویر جایگزین از آینده هستند که به ما کمک میکنند تا برای عدم قطعیت آماده شویم و ذهن خود را منعطف سازیم. این سناریوها میتوانند بر اساس عدم قطعیتهای کلیدی ساخته شوند یا از الگوهای کهنساختاری (Archetypes) مانند چهار سناریوی معروف جیمز دیتور استفاده کنند:
- رشد مداوم (ادامه وضع فعلی)
- فروپاشی (شکست سیستم)
- وضعیت باثبات (تمرکز بر تعادل و ارزشهای انسانی)
- یا تحول (تغییر بنیادین در مفروضات از طریق فناوری یا معنویت).
تحول آینده: ستون ششم
ستون نهایی، یعنی تحول (Transformation)، آینده از یک مفهوم انتزاعی به یک مقصد عملی تبدیل میشود. در این مرحله، از میان بدیلهای مختلف، آیندهی مطلوب خود را انتخاب میکنیم و سپس بهجای حرکت از حال به آینده، از روش قدرتمند پسنگری (Backcasting) بهره میگیریم.
در این روش، خود را در آن آیندهی مطلوب (برای مثال در سال ۲۰۵۰) تصور میکنیم و از همان نقطه به گذشته مینگریم و میپرسیم: «برای اینکه امروز در این نقطه باشیم، چه رویدادها و تصمیمهایی باید در مسیر گذشته رخ میداد؟»
این رویکرد باعث میشود آینده از حالت دور و دستنیافتنی خارج شده و مسیر رسیدن به آن با گامهای عملی و قابلاجرا روشن گردد.
این شش ستون، چارچوبی برای بازپسگیری عاملیت ما در جهانی نامطمئن فراهم میکنند. تفکر آینده به ما میآموزد که آینده یک سرنوشت محتوم نیست که در انتظار ما باشد، بلکه مقصدی است که ما آن را آگاهانه میسازیم. با نقشهبرداری از گذشته، پیشبینی امواج تغییر، درک ریتم تاریخ، عمیق شدن در اسطورهها، خلق بدیلها و در نهایت، بازگشت از آینده مطلوب به امروز، ما از قربانیان منفعل آینده به خالقان فعال آن تبدیل میشویم. آینده پژوهی در نهایت، ابزاری برای خلق دنیایی است که آرزوی زندگی در آن را داریم.
منبع:
Six pillars: futures thinking for transforming
دیدگاهتان را بنویسید