وندل بل را بی‌گمان باید یکی از ارکان آینده پژوهی دانست. در نگاه اول، کارِ بل اشتغالی ذهنی به اهمیت تصاویر آینده در درک تغییر اجتماعی را نشان می‌دهد و بر نقش علوم اجتماعی و آینده شناسی در فرایند تغییر اجتماعی تأکید می‌کند. اما سهم بل فراتر از این‌­هاست.

مبانی فکری بل

بخش مهمی از تلاش وی به نظریه دانش برای طرح گزاره‌های صادق در مورد آینده اختصاص داده شده است. بل به عنوان یک آینده پژوه نسل اول، نگران بود که بسیاری از فلسفه‌های مد روز و دکترین‌های مربوط به آن‌ها می‌توانستند ایده رشته قابل دوام آینده پژوهی را از بین ببرند. همان طور که «تصویر آینده» تلاشی برای مقابله با محدودیت‌های فکری اثبات گرایی در مورد آینده شناسی (futurology) است، پذیرش «رئالیسم انتقادی» وی، حرکتی است برای مقابله با حرکت به همان اندازه سؤال برانگیز به سوی آنچه او «پوچ گرایی (nihilism) و نسبیت گراییِ (relativism) پسا اثبات گرایی پسا نوگرا (postmodernist post-positivism) می‌نامید» است.

بنابراین در می‌یابیم که کار بل هم از لحاظ نظری و هم از لحاظ فیلسوفانه تلاشی است برای حفظ تعادل میان طرفین و نیز می‌کوشد بنیان‌های هنوز در حال تغییر آینده پژوهی را تثبیت نماید. بنابراین تلاش وی نه تنها سرمشقی برای منازعه فکری نسل اول محققان آینده پژوهی است، بلکه هم‌چنین به بحث‌های جاری در مورد این رشته و آتیه آن مربوط می‌شود. به این ترتیب کار وی سزاوار یک بررسی دقیق است.

نظریه اجتماعی و تصویر آینده

در هسته نظریه اجتماعی بل، مفهومی است که در آن ایده‌ها به طور گسترده به عنوان خوشه‌های مفاهیم تعریف شده­‌اند، تصاویر (images) و ارزش‌ها (Values) هر دو بلوک‌های سازنده هستی‌شناختی و نیز کلیدهای معرفت‌شناختی نظم اجتماعی هستند.

لذا، این استنباط مهم منتج می‌شود که باورها و ارزش‌­های بازیگران اجتماعی باید در ردیف اول تحقیقات علوم اجتماعی قرار گیرند. اما، مهم‌تر آن است که این مفهومِ هسته‌ای بخشی از یک دیدگاه بزرگ‌تر نسبت به جامعه، به عنوان یک فرایند و بخشی از یک چشم‌انداز تغییر اجتماعی است که در آن نظام باورها و ارزش‌ها پیش برنده‌های اصلی هستند.

نتیجه، نظریه اجتماعی ‌است شبیه به جامعه شناسی دیالکتیکی با تأکید بر «موازنه‌های پر مخاطره، همواره در حال تغییر، سیال و خودانگیخته» و «فرایندهای پی در پیِ ساختاردهی، ساختار شکنی و ساختاردهی مجدد».

بل می‌نویسد:

«واقعیت اجتماعی» همواره در حال حرکت، لبریز از تنش، در حال نوسان و تجدید است

دو جنبه مهم نظریه اجتماعی وندل بل

مهم است که این مفهوم دو وجهی را در ذهن داشته باشیم. در یک سو، دیدگاهی نسبت به جامعه به عنوان فرایندی که بر «ابتکار عمل، تازگی، خودانگیختگی، خودبهسازی، خلاقیت، هدف‌جویی و خودمختاری» تأکید می‌کند، در سوی دیگر، یک دیدگاه تغییر اجتماعی که در آن ایده‌ها و باورها «صورت‌بندی‌هایی از آنچه ما درباره جهان می‌اندیشیم، اشیای آن و روابط آن‌ها، نوعی نقشه شناختی از موقعیت» پیش‌برنده اصلی هستند.

نه تنها تمامیِ نظریه اجتماعی وی در اطراف این دو جنبه بنا می‌شود، بلکه بررسی‌های هنجاری (normative) و معرفت‌شناختی او نیز در آن ریشه کرده‌اند. ایده‌ها و باورها، صرف نظر از ماهیت یا اعتبار معرفتی خود، مهم هستند. تغییر اجتماعی، یعنی آینده، به واسطه آن‌ها شکل گرفته است. در واقع، تأکید بیش از حد بر این‌که تا چه اندازه در عنصر متمایز تفکر بل، اصرار او بر نقش ایده‌ها در تغییر و نظم اجتماعی است، باز هم ناکافی است.

این تصور از نظم اجتماعی، پیامدهای مهمی در بردارد. در پرتو آن مشاهده شده است که بُعد آینده شناسی کار بل فورا آشکار می‌گردد. آینده شناسی درباره تغییر اجتماعی است و تغییر اجتماعی درباره ایده‌هاست و با صراحت بیشتر، درباره «تصاویر آینده» است. این پیوند روشن و واضح است.

دوم، اگر باورها یا تصاویر آینده تا این اندازه مهم هستند، پس پرسش این است که ما چگونه محتوای معرفتی این باورها را ارزیابی می‌کنیم. از این رو، کار بل در مورد معرفت‌شناسی است. سوم، اگر ارزش‌ها، انتخاب‌ها و کنش های ما را نسبت به آینده تعریف می‌کنند، چگونه تصمیم می‌گیریم که چه آینده‌ای ارجح است؟ از این جهت، کار بل در مورد ارزش هاست.

به علاوه، این تلاش‌­های فکری، عناصر آنچه را او «بنیان آینده پژوهی» می‌نامد، تشکیل داد‌ه‌اند، یکی از نظام‌مندترین تلاش‌ها برای این‌که یک نظریه اجتماعی و چارچوب فلسفی را برای این رشته به هم پیوند دهد. پیش از شرح دقیق برخی از جزئیات رویکرد وی، باید به پاره‌ای از پارامترهای اساسی برخی از رویکردهای دیگر به مسئله ایده‌ها، باورها و ارزش‌ها نگاهی اجمالی داشت.

همان‌طور که مشاهده کرده‌ایم، مدخل و کلید کار بل، مسئله نقش ایده‌ها در نظم و تغییر اجتماعی است. اما این موضوع، فی نفسه او را از بسیاری از نظریه‌پردازان اجتماعی دیگر که این رویکرد کلی را به اشتراک می‌گذارند، جدا نمی‌سازد. برای درک این تفاوت خاص، لازم است نگاهی دقیق­‌تر به رویکردهای جایگزین داشته باشیم. تنها پس از آن می‌توان سهم او را از منظر فکری درستی مشاهده کرد.

برای مطالعه بیشتر در این خصوص می‌توانید مقاله زیر را دانلود نمایید.

A critical realist image of the future Wendell Bell’s contribution to the foundations of futures studies

وندل بل در تاریخ سوم نوامبر سال ۲۰۱۹ از دنیا رفت، اما نام او برای همیشه در میان بزرگان و پیشروان آینده پژوهی باقی خواهد ماند. از وندل بل یک کتاب دو جلدی با نام «مبانی آینده پژوهی» به چاپ رسیده است که هر دو جلد آن در ایران ترجمه شده است. شرط ورودِ جدی به آینده پژوهی، خواندن این کتاب است.

برای شناخت بزرگان آینده پژوهی، می‌توانید نوشته‌ مشاهیر آینده پژوهی؛ زیست در فرازمان را مطالعه نمایید.